Vẻ đẹp và những cuốn sách

Rất dễ để trở nên cuồng nhiệt đối với thiết kế của thư viện. Về mặt kiến trúc, các thư viện cung cấp một cơ hội cho các nhà thiết kế để biểu đạt, trong dạng thức không gian những khái niệm trừu tượng như sự khám phá, sự gợi cảm ứng và cộng đồng. Các thư viện ngày càng tăng phục vụ cho công cộng bằng cách cung cấp mọi thứ từ sách vở và phim ảnh cho đến truy cập Internet và các chương trình giáo dục, miễn phí. Một cách kỳ lạ, rất nhiều thư viện trên thế giới vẫn làm nổi bật sách vở như một yếu tố thiết kế. Các sách vở trở thành một đạo cụ tuyệt vời, như nhiều nhà thiết kế nội thất đã nhận ra, và các giá sách ngồn ngộn hào phóng cũng tạo ra một tác động thị giác ấn tượng. Nhưng trong lĩnh vực xuất bản và các giới hàn lâm, rất nhiều người tự hỏi, liệu sách đã trở thành, như một nhận xét, một “thứ công cụ lỗi thời”.

Chẳng phải là bộ phim Desk Set (Bàn làm việc) năm 1957 lần đầu tiên đã đặt ra câu hỏi về việc liệu các thủ thư, và bàn rộng hơn là liệu các thư viện có còn cần thiết trong thế giới máy tính hay không? Mặc dù khởi đầu khá là hồi hộp nhưng bộ phim hài lãng mạn này với sự tham gia của Katharine Hepburn và Spencer Tracy đã cho thấy rằng máy tính và người thủ thư có thể làm việc cùng nhau.

Tuy nhiên, hơn nửa thế kỷ sau, vẫn còn tồn tại mối lo ngại về tác động của công nghệ đối với việc đọc, nghiên cứu và thư viện. Điều này không nên xảy ra. Sau khi số người ở Mỹ dành thời gian rảnh rỗi của mình để đọc sách giảm trong nhiều thập kỷ, từ năm 2002 đến năm 2008, thứ hạng của họ tăng trở lại một cách đáng kinh ngạc, ở người lớn là tăng 7% và 9% ở thanh thiếu niên, là mức tăng trưởng lớn nhất, theo quỹ Bảo trợ nghệ thuật quốc gia (National Endownment for the Arts). Hơn nữa, theo Hiệp hội Thư viện Hoa Kỳ (ALA), các thư viện công cộng ở Hoa Kỳ đã đạt mức sử dụng kỷ lục, tăng 23% từ năm 2006 đến năm 2009, một phần là do các nguồn tìm kiếm việc làm mà các thư viện cung cấp. Vì vậy, tương lai của các thư viện trong thế giới máy tính hóa có tiềm năng tươi sáng – nếu chúng có thể tồn tại trong thời kỳ phục hồi kinh tế chậm chạp khi các chính quyền tiểu bang và địa phương tiếp tục cắt giảm dịch vụ.

Môi trường kinh tế khắc nghiệt đặt ra một thách thức rõ ràng cho các kiến trúc sư. Điều này cũng tạo cơ hội cho họ giúp các thư viện chuyển đổi sang một thế giới kỹ thuật số gia tăng. Máy tính ảnh hưởng đến kiến trúc theo cách khác so với cách đây vài năm, chứ đừng nói đến thời của Desk Set. EMERAC, cỗ máy hư cấu được chế tạo riêng để hỗ trợ Hepburn và đội ngũ nhân viên tham chiếu bận rộn của cô, chiếm phần lớn của toàn bộ căn phòng. Bảng mạch tích hợp được phát minh một năm sau khi bộ phim ra mắt và cùng với sự phát triển của mình, tốc độ của máy tính bắt đầu tăng gấp đôi sau hai năm trong khi kích thước thu nhỏ lại một nửa. Thay vì chiếm hữu không gian, giờ đây máy tính đã giải phóng không gian. Google đã thực hiện nỗ lực số hóa gần như mọi cuốn sách từng được xuất bản – một nỗ lực không phải không gặp phải những lời chỉ trích – trong khi các tạp chí học thuật và các tạp chí định kỳ khác thì càng ngày càng chỉ có ở dạng điện tử.

Phải làm gì với không gian kệ sách được tạo ra bởi số hóa lại là một vấn đề hoàn toàn khác. Một thái cực là Học viện Cushing, một trường dự bị ở Ashburnham, Massachusetts, nơi thư viện của trường đã loại bỏ gần như toàn bộ 20.000 cuốn sách trong năm 2009 và thay thế chúng bằng máy đọc sách Kindles. Sự lựa chọn này có thể đã được biết trước. Theo Hiệp hội các nhà xuất bản Mỹ, doanh số bán sách điện tử đã dẫn đến sự hồi sinh trong tổng lượng mua sách trong năm 2010, với mức tăng trưởng đáng kinh ngạc là 165,6% so với năm 2009.

Nhưng tất nhiên, không chỉ sách điện tử đã biến thư viện Cushing từ một trong những không gian ít được sử dụng nhất thành một trong những không gian phổ biến nhất trong khuôn viên trường – mà còn là việc lắp đặt những chiếc ghế dài mới, một quán cà phê và không gian xã hội mà họ cung cấp. Tương tự như vậy, các đặc điểm này đang xuất hiện trong các thư viện thuộc mọi quy mô và chủng loại. Các thủ thư tại Đại học Bách khoa bang California, San Luis Obispo, đã loại bỏ rất nhiều bộ sưu tập tài liệu tham khảo và tạp chí định kỳ của họ đến mức họ mở toàn bộ hai tầng của tòa nhà năm tầng của mình, thay thế các ngăn xếp bằng một quán cà phê với chỗ ngồi thoải mái, cũng như bảng viết trắng và các công cụ khác để tạo điều kiện cho các buổi làm việc nhóm. Michael Miller, giám đốc dịch vụ thư viện nhận xét: “Tạo không gian cộng đồng cho sinh viên có nghĩa là họ có không gian vật lý để gắn kết lại với nhau như mọi người”.

Người sử dụng thư viện công cộng có cùng nhu cầu. Mặc dù số hóa có nghĩa là bất kỳ ai, ở bất cứ chỗ nào đều có thể truy cập rất nhiều thứ từ nhà, nhưng người ta vẫn mang máy tính xách tay và điện thoại thông minh của họ vào thư viện để làm việc. Thư viện hiện đại luôn là một trung tâm cộng đồng – nơi mọi người tụ tập để học hỏi, dù là trong giờ kể chuyện hay xưởng thủ công, cùng với sự có mặt của những người khác. Nhiều nhà quan sát cho rằng vai trò này, thường được gọi là “nguồn thông tin chung”, giờ đây phải chiếm vị trí trung tâm.

Người thủ thư đương đại, như Linda Braun, giảng viên tại Trường Cao học Khoa học Thông tin và Thư viện của Đại học Simmons, đã chỉ ra, vừa là chuyên gia về tham khảo, vừa là nhân viên xã hội và vừa là nhà tổ chức cộng đồng. Theo đó, các thư viện tiên tiến đang cung cấp cho người dùng các công cụ để tạo câu chuyện của riêng họ – tạo nội dung dưới dạng video, nhà hát và các cuốn sách tự xuất bản.

Vậy kiến trúc nên giải quyết sự thay đổi này như thế nào? Nó không chỉ đơn thuần là cung cấp thêm phòng họp hay lắp đặt sàn nâng để lắp thêm nhiều ổ cắm điện, mặc dù những tính năng này mang lại những điểm khởi đầu tốt đẹp. Giải quyết tương lai của thư viện liên quan đến việc vượt qua tư duy cố hữu kể từ thời Phục hưng, khi cuốn sách trồi ra từ bên dưới bàn làm việc của các tu sĩ, để dần trở thành biểu tượng của quyền lực và cũng là yếu tố thiết kế nổi bật nhất.

Nguyên mẫu cho các thư viện hiện đại ngày nay là Thư viện Laurentian của Michelangelo ở Florence. Những dãy bàn chiếm ưu thế trong căn phòng đọc có dạng giống như gian giữa của nhà thờ, mà việc xây dựng nó trở thành một thông điệp chính trị mà gia tộc thương gia Medici – người đã ủy thác xây dựng vào năm 1523 – đã gia nhập tầng lớp thống trị và tôn giáo. Hofbibliothek của Johann Bernhard Fischer von Erlach, hiện đang là Thư viện Quốc gia Áo tại Cung điện Hofburg ở Vienna, đã nhấn mạnh xa hơn mối quan hệ giữa sách và quyền lực theo phong cách kiến trúc Baroque. Charles VI, Hoàng đế La Mã Thần thánh, đã dành không gian sang trọng này vào năm 1721 để cất giữ những chiến lợi phẩm mà đế chế Hapsburg đã có được qua nhiều thế kỷ. Cùng lúc đó, Thomas Burgh đã thiết kế một thư viện tuyệt đẹp cho Trinity College ở Dublin, một minh chứng rõ ràng cho tầm quan trọng ngày càng tăng của các thể chế học thuật.

Mặc dù thời kỳ Khai sáng đã đưa ra quan điểm cho rằng thư viện có thể là một thiết chế quan trọng của nền dân chủ, nhưng các thiết kế của chúng chỉ thay đổi để phản ánh những vật liệu và kỹ thuật xây dựng mới. Tại Paris, Bibliothèque Nationale (1854–75) và Bibliothèque Sainte-Geneviève (1838–50) mang tính biểu tượng của Henri Labrouste đã tôn vinh kiến trúc kính thép với các cột sắt mỏng đến mức không thể tưởng tượng nổi vươn đỡ vòm trần. Và ở Mỹ, McKim, Mead & White đã mang đến cho sơ đồ của Labrouste một biến tấu tân cổ điển bằng một kiệt tác theo phong cách Hàn lâm qua Thư viện Công cộng Boston, được hoàn thành vào năm 1895. Sách xếp dọc các bức tường của những phòng đọc rộng lớn của những tòa nhà này, trong khi những chiếc bàn và ngăn kéo nhỏ chiếm phần lớn diện tích sàn. Edward Tilton và các học trò khác đã sao chép công thức này trong các thư viện lân cận nhỏ hơn do nhà tài phiệt Carnegie tài trợ trên toàn quốc, mỗi thư viện đại diện cho một ngôi đền học tập khuyến khích người nhập cư và tầng lớp lao động cải thiện bản thân.

Vào thời điểm thường được coi là thời kỳ hoàng kim của thiết kế thư viện, sự bất đồng đã xuất hiện. William Poole, người đồng sáng lập ALA, đã phàn nàn vào năm 1881 rằng thiết kế thư viện “bị ràng buộc với kiến trúc tôn giáo”. Những phòng đọc kiểu gian giữa nhà thờ, với trần hình vòm, lãng phí không gian mà lẽ ra có thể tận dụng tốt hơn để làm thêm tầng để đựng sách. Độ cao cao ngất ngưởng của chúng lưu giữ nhiệt, một kẻ thù của giấy. Tệ hơn nữa, Poole viết trong một báo cáo của chính phủ, những thánh đường sặc sỡ này khiến cho việc nghiên cứu vốn đòi hỏi yên tĩnh lại không thể thực hiện được khi những cuộc dạo chơi của “những kẻ lang thang và những người đi tham quan… bàn tán với nhau bằng âm thanh rõ ràng về việc liệu rằng các thủ thư đã đọc hết những cuốn sách này chưa”. Với tình yêu sách của mình, Poole chắc chắn sẽ đánh giá cao một xu hướng thiết kế hiện đại : tôn vinh những cuốn sách đến mức độ của sự sùng bái. Gordon Bunshaft, của Skidmore, Owings & Merrill, có thể đã tạo ra một phiên bản Hiện đại của cái tiền lệ này vào năm 1963 với Thư viện Bản thảo và Sách Hiếm Beinecke của mình tại Đại học Yale. Những bức tường bên ngoài bằng đá cẩm thạch bao bọc một tòa tháp kính bên trong trưng bày 180.000 cuốn sách hệt như những tác phẩm quý giá trong bảo tàng. Sự tụng ca như vậy cũng được thể hiện rõ ràng ở Thư viện Đại học Nghệ thuật Musashino của Sou Fujimoto – và Biblioteca José Vasconcelos của Alberto Kalach, ở Thành phố Mexico, nơi mà trong sảnh trung tâm có các dầm thép treo lơ lửng đến chóng mặt với những chồng sách nhiều tầng trên đầu độc giả.

Một xu hướng mới trong thiết kế thư viện đương đại là tính bền vững. Cũng giống như các khách hàng khác, các thư viện đang theo đuổi các thiết kế xanh để giảm chi phí vận hành và cung cấp những không gian tốt hơn cho người sử dụng. Người ta cũng đang hướng tới mục tiêu xanh để thúc đẩy sự hiểu biết về môi trường: giáo dục cho người sử dụng về quản lý môi trường. Mặc dù không được diễn đạt theo các thuật ngữ này, nhưng thư viện của Louis Kahn tại Học viện Phillips Exeter, mở cửa vào năm 1971, là một kiệt tác về ánh sáng ban ngày – một chiến lược bền vững phổ thông để giảm mức sử dụng điện được thể hiện rõ ở nhiều thư viện.

Mức độ tiếng ồn trong các thư viện chỉ tăng lên kể từ thời của Poole, nhưng nhận xét này nhấn mạnh một điểm quan trọng đối với sự tồn tại của thể chế này. Thư viện phải đáp ứng được nhiều nhất có thể các nhu cầu khác nhau của người sử dụng với nhiều dạng không gian linh hoạt: một số yên tĩnh, một số năng động. Trước đây, lối đi trung tâm là lối đi duy nhất để di chuyển qua các công trình này. Trong tương lai, người dùng phải được phép tạo lối đi riêng cho mình. Nhưng xin hãy yên tâm, sách vở sẽ luôn ở đó, ở cả dạng giấy và dạng kỹ thuật số. Trong một thế giới nơi mọi thứ đều được số hóa, kiến thức vẫn có thể thu thập được chỉ từ một hành động đơn giản, mang tính xúc giác khi ta cầm một tác phẩm in (Chưa kể đến việc máy tính sẽ gặp sự cố, như trong bộ phim Desk Set) Tương lai của thư viện dựa vào khả năng trở thành một không gian thoải mái, nơi mọi người đến với nhau, cùng nhau kể những câu chuyện của riêng họ và khám phá những câu chuyện mới.